📕 शिक्षक दिन :📕 शिक्षणाची नवी वाट

✍🏻 श्री भूपेंद्र प्रभा भास्कर शुक्ल
मनपा शाळा क्रमांक ४९, पंचक
(मुख्यमंत्री माझी शाळा सुंदर शाळा विजेती शाळा)
➖➖➖➖➖➖➖
शिक्षक दिन हा केवळ भारतीय शिक्षण व्यवस्थेचा गौरव नव्हे, तर जगभरातील गुरु-संस्कारांची परंपरा आणि प्रगतीचा दिन आहे. आज प्रत्येक देशाच्या शिक्षण व्यवस्थेत शिक्षकांच्या भूमिकेत मूलगामी बदल होताना दिसतात. फिनलंड, जपान, अमेरिका, इंग्लंड इत्यादी देशांमध्ये शिक्षकांना सामाजिक सन्मान, व्यावसायिक स्वातंत्र्य, आणि शैक्षणिक संशोधनासाठी अनुकूल वातावरण पुरवले जाते. ‘फिनलँड मॉडेल’ मध्ये शिक्षकांना “आयडियल सिटिझन” म्हणून ओळखले जाते—तेथे शिक्षक प्रशिक्षणावर, स्वायत्ततेवर आणि विद्यार्थी-केंद्रित पद्धतीवर विशेष भर दिला जातो.
सिंगापूरमध्ये शिक्षकांना “Nation Builder” मानले जाते. त्यांचे प्रशिक्षण अत्यंत कठोर असून सतत नवनवीन कौशल्य आत्मसात करावे लागते. दक्षिण कोरियामध्ये शिक्षकांना सर्वोच्च पगार आणि सामाजिक प्रतिष्ठा दिली जाते, ज्यामुळे शिक्षकी पेशा अत्यंत आकर्षक मानला जातो. जर्मनीमध्ये "Dual Education System" आहे—शिक्षक विद्यार्थीला एकाच वेळी अकॅडमिक्स आणि इंडस्ट्री कौशल्य शिकवतात. फ्रान्समध्ये "Pedagogical Innovation" वर भर देऊन शिक्षकांना नवनवीन शिकवणी पद्धती शोधण्यास प्रोत्साहन दिले जाते.
जगभरातील शिक्षण क्षेत्र पाहता, शिक्षक हा बदलत्या समाजाचा निर्माणकर्ता आहे. जपानमधील ‘टोत्तोचान’ या आत्मकथनातून शिक्षकाच्या संवेदनशीलतेचा आणि विद्यार्थ्यांशी नाळ जोडण्याच्या कलेचा उल्लेख मिळतो. इंग्लंडच्या ‘टू सर विथ लव्ह’ मध्ये शिक्षकाने शिष्यांच्या सामाजिक-सांस्कृतिक आव्हानांवर मात करून त्यांना अधिक समर्थ बनवले. अमेरिकन शिक्षणतज्ज्ञ जॉन ड्यूई यांचे ‘एक्स्पीरियन्स अँड एज्युकेशन’ आणि नोम चॉम्स्कीचे शैक्षणिक विचार जागतिक पातळीवर शिक्षणाच्या नव्या विचाराचा पाया घडवतात.
प्राचीन भारतातसुद्धा नालंदा, तक्षशिला विद्यापीठांतून गुरु-शिष्य परंपरेची मुळे रोवली गेली. चाणक्याने चंद्रगुप्ताला घडवले, द्रोणाचार्याने अर्जुनासारखा योद्धा घडवला. ही परंपरा आजच्या शिक्षकांसाठी मार्गदर्शक आहे. भारतातील डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांनी शिक्षक पदाला राष्ट्रनिर्मितीचे साधन मानले, तर डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम म्हणाले—"Teacher should be the best mind in the country."
ग्लोबल स्तरावर शिक्षक दिन हा UNESCO, UNICEF या आंतरराष्ट्रीय संस्थांनी ‘World Teachers’ Day’ म्हणून ५ ऑक्टोबर रोजी साजरा केला जातो. या दिवशी शिक्षकांचे हक्क, त्यांना मिळणारी सुरक्षितता, प्रशिक्षण, आणि सामाजिक-सांस्कृतिक प्रतिष्ठेची चर्चा होते. जागतिक COVID-19 महामारीच्या काळात, शिक्षकांनी तंत्रज्ञानाचा आधार घेत ‘ई-लर्निंग’, ‘हायब्रिड क्लास’, ‘गमिफिकेशन’ अशा नव्या पद्धतींनी विद्यार्थ्यांचा शैक्षणिक प्रवास सुरु ठेवला.
आजच्या कालखंडात शिक्षण क्षेत्रात STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics), समावेशी शिक्षण (Inclusive Education), मानसिक आरोग्य, आणि समाजदायित्व अशा क्षेत्रांत शिक्षकांची भूमिका मोलाची आहे. ‘Teach for All’, ‘Global Teacher Prize’ सारख्या जागतिक उपक्रमांत शिक्षकांना नव्या संधी, जागतिक व्यासपीठ आणि शिकवणीमध्ये नावीन्य टिकवण्याचे प्रोत्साहन मिळते. कोडिंग, डिजीटल साहित्य, संवादकौशल्य, सोशल एनॅमेटर्स, आणि क्रीडा प्रशिक्षक म्हणूनही शिक्षक विविध भूमिका पार पाडतात.
भारतामध्येही राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP 2020) द्वारे नव्या तंत्रज्ञानाचे स्वीकार, शिक्षक प्रशिक्षणातील आधुनिकता, आणि प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या आवश्यकता नक्षत्रात ठेवून शिक्षकी भूमिकेची पुनर्भेट सुरु आहे. AI, रोबोटिक्स, AR-VR युगात शिक्षकांचा दर्जा केवळ “ज्ञानदाते” असा न राहता ते "Learning Facilitator, Innovator आणि Mentor" या नव्या भूमिकेत झळकतील.
शिक्षक हे समाजाच्या मानसिक, बौद्धिक आणि सर्जनशील घडणीचे खरे शिल्पकार आहेत. म्हणूनच सिंगापूरमध्ये शिक्षकांना राष्ट्रनिर्माते म्हटले जाते, फिनलंडमध्ये आदर्श नागरिक, आणि भारतात समाजशिल्पकार. जागतिक आणि स्थानिक स्तरावर शिक्षकांचा सन्मान, त्यांच्या अडचणींचं निराकरण आणि शिक्षणाच्या ‘नव्या वाटां’चा उलगडा हेच शिक्षकदिनाचे मूळ संदेश राहिले पाहिजेत.
✒️ "शिक्षक हा केवळ वर्गात उभा असलेला व्यक्ती नाही; तो विद्यार्थ्याच्या जीवनप्रवासात दिशा देणारा दीपस्तंभ आहे."