१३ मे १९९८: अमेरिकेच्या डोळ्यात धूळ टाकून भारताची दुसरी अणुचाचणी : एक अभिमानास्पद वाटचाल

२७ वर्षांपूर्वीचा ऐतिहासिक क्षण१३ मे १९९८:

भारताच्या सामरिक इतिहासातील स्वर्णाक्षरांनी लिहिलेला दिवसआज, १३ मे २०२५ रोजी, भारताने राजस्थानच्या पोखरण येथे १९९८ मध्ये केलेल्या दुसऱ्या अणुचाचणीला (पोखरण-२) २७ वर्षे पूर्ण होत आहेत. या ऐतिहासिक घटनेने भारताला जागतिक पातळीवर अणुशक्ती संपन्न राष्ट्र म्हणून स्थापित केले आणि भारतीयांसाठी हा अभिमानाचा क्षण ठरला. ‘ऑपरेशन शक्ती’ या नावाने ओळखल्या गेलेल्या या चाचणीने अमेरिकेसह जगातील अनेक शक्तिशाली देशांना आश्चर्यचकित केले. विशेष म्हणजे, ही चाचणी इतक्या गुप्तपणे पार पडली की, अमेरिकेची गुप्तचर यंत्रणा सीआयए (CIA) आणि त्यांच्या अत्याधुनिक उपग्रहांनाही याची भनक लागली नाही. ही कथा आहे भारताच्या धैर्याची, वैज्ञानिक कौशल्याची आणि सामरिक दूरदृष्टीची. चला, या ऐतिहासिक घटनेचा सविस्तर आढावा घेऊया.

पार्श्वभूमी: पोखरण-१ पासून पोखरण-२ पर्यंतचा प्रवास

भारताने पहिली अणुचाचणी १८ मे १९७४ रोजी पोखरण येथे केली होती. ‘स्मायलिंग बुद्धा’ नावाने ओळखल्या गेलेल्या या चाचणीने भारताला अणुशक्तीच्या क्षेत्रात प्रवेश मिळवून दिला. मात्र, ही चाचणी ‘शांततापूर्ण अणु स्फोट’ (Peaceful Nuclear Explosion) म्हणून घोषित करण्यात आली होती, आणि त्यामुळे भारतावर अमेरिका, कॅनडा यांसारख्या देशांनी आर्थिक आणि तांत्रिक निर्बंध लादले. त्यानंतर १९९० च्या दशकात जागतिक राजकारणात बदल घडत गेले. शीतयुद्ध संपले, सोव्हिएत युनियनचे विघटन झाले, आणि दक्षिण आशियात पाकिस्तान व चीन यांच्याकडून भारताला वाढता धोका जाणवू लागला. १९९५ मध्ये भारताने पुन्हा अणुचाचणी करण्याचा प्रयत्न केला, पण अमेरिकेच्या उपग्रहांनी हालचाली टिपल्याने तो प्रयत्न थांबवावा लागला.

१९९८ मध्ये, तत्कालीन पंतप्रधान अटल बिहारी वाजपेयी यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रीय लोकशाही आघाडी (एनडीए) सरकारने भारताला अणुशक्ती संपन्न राष्ट्र म्हणून घोषित करण्याचा ऐतिहासिक निर्णय घेतला. या निर्णयामागे भारताची सामरिक सुरक्षा आणि स्वावलंबनाची तीव्र इच्छा होती.

ऑपरेशन शक्ती: गुप्ततेचा आणि नियोजनाचा अजोड नमुना

पोखरण-२ ची तयारी हा गुप्ततेचा आणि नियोजनाचा उत्कृष्ट नमुना होता. या मिशनचे नेतृत्व भाभा अणुसंशोधन केंद्र (BARC) आणि संरक्षण संशोधन व विकास संस्था (DRDO) यांनी केले, ज्यामध्ये माजी राष्ट्रपती डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम आणि डॉ. आर. चिदंबरम यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. या चाचणीला ‘ऑपरेशन शक्ती’ असे नाव देण्यात आले, आणि त्याची तयारी इतक्या गुप्तपणे झाली की, अमेरिकेच्या अत्याधुनिक उपग्रहांना आणि सीआयएला याची काहीच माहिती मिळाली नाही.

गुप्तता कशी राखली गेली?

   *कोडनेम आणि छद्म नावे: चाचणीशी संबंधित सर्व वैज्ञानिक आणि कर्मचारी कोडनेम आणि छद्म नावांनी एकमेकांशी संवाद साधत. उदाहरणार्थ, अणुबॉम्बला ‘कँटीन स्टोर्स’ असे कोडनेम देण्यात आले. वैज्ञानिकांनी आपली खरी नावे लपवून वेगवेगळ्या नावांनी प्रवास केला.

   *सैन्याच्या वेशात वैज्ञानिक: वैज्ञानिकांना पोखरण येथे सैन्याच्या गणवेशात पाठवण्यात आले, जेणेकरून उपग्रहांना तिथे सैन्याच्या नियमित हालचाली असल्याचाच भास होईल.

   *रात्रीच्या वेळी काम: चाचणीच्या तयारीचे बहुतांश काम रात्रीच्या वेळी केले गेले, ज्यामुळे उपग्रहांना हालचाली टिपणे कठीण झाले.

*गुप्त वाहतूक: अणुबॉम्ब मुंबईतील भाभा अणुसंशोधन केंद्रातील भूमिगत तिजोरीतून काळ्या पेट्यांमध्ये, सेबांच्या पेट्यांसारखी पॅकिंग करून पोखरणला नेण्यात आले. ही वाहतूक इतक्या गुप्तपणे झाली की, केंद्रातील सुरक्षारक्षकांनाही याची माहिती नव्हती.

चाचणीचा तपशील

११ मे १९९८ रोजी दुपारी ३:४५ वाजता पोखरण येथील खेतोलाई गावाजवळ तीन अणुबॉम्ब स्फोट घडवण्यात आले. यात ४५ किलोटनचा एक फ्यूजन (हायड्रोजन) बॉम्ब, १५ किलोटनचा एक फिशन बॉम्ब आणि ०.२ किलोटनचा एक सहाय्यक उपकरणाचा समावेश होता. त्यानंतर १३ मे रोजी आणखी दोन स्फोट घडवण्यात आले. या पाच चाचण्यांनी भारताच्या अणुशस्त्र तंत्रज्ञानाची क्षमता जगाला दाखवली.तत्कालीन पंतप्रधान अटल बिहारी वाजपेयी आणि संरक्षणमंत्री जॉर्ज फर्नांडिस स्वतः चाचणीस्थळी उपस्थित होते. चाचणी यशस्वी झाल्याची घोषणा डॉ. अब्दुल कलाम यांनी केली, आणि वाजपेयी यांनी जाहीर केले, “आज भारताने तीन भूमिगत अणुचाचण्या केल्या. भारत आता अणुशक्ती संपन्न राष्ट्र आहे.”

अमेरिकेची चूक कशी झाली?

अमेरिकेच्या गुप्तचर यंत्रणेने १९९५ मध्ये भारताच्या अणुचाचणीच्या तयारीचा सुगावा लावला होता, पण १९९८ मध्ये भारताने त्यांना चकमा दिला. अमेरिकेच्या ‘आय इन द स्काय’ उपग्रहांना फसवण्यासाठी भारताने अनेक खबरदारी घेतली:उपग्रहांच्या हालचालींचा अभ्यास करून त्यांच्या नजरचुकीच्या वेळी काम केले गेले.वैज्ञानिकांनी सैन्याच्या गणवेशात काम केले, ज्यामुळे उपग्रहांना सैन्याच्या नियमित तैनातीचा भास झाला.तयारीचे काम छोट्या-छोट्या टप्प्यांत आणि रात्रीच्या वेळी केले गेले, ज्यामुळे उपग्रहांना बदल टिपणे कठीण झाले.या गुप्ततेमुळे अमेरिकेची गुप्तचर यंत्रणा पूर्णपणे गोंधळली, आणि ही चाचणी ‘दशकातील सर्वात मोठी गुप्तचर यंत्रणेची अपयश’ म्हणून ओळखली गेली.

जागतिक प्रतिक्रिया: टीका आणि निर्बंध

पोखरण-२ चाचणीमुळे जगभरात खळबळ उडाली. भारताच्या या कृतीने अनेक देशांना धक्का बसला, आणि त्यांनी तीव्र प्रतिक्रिया व्यक्त केल्या:

   *अमेरिका: अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष बिल क्लिंटन यांनी भारताची कठोर निंदा केली आणि आर्थिक व लष्करी निर्बंध लादले. त्यांनी ही चाचणी ‘दक्षिण आशियातील शस्त्रस्पर्धेला चालना देणारी’ ठरवली.

   *पाकिस्तान: पाकिस्तानने भारतावर शस्त्रस्पर्धा भडकवल्याचा आरोप केला आणि स्वतःच्या अणुचाचण्या (किराना-१) करून प्रत्युत्तर दिले.
  
   *चीन: चीनने भारतावर परमाणु अप्रसार संधि (NPT) स्वीकारण्याचा दबाव टाकला.

   *इतर देश: जापान, फ्रान्स, आणि युरोपीय देशांनीही भारतावर निर्बंध लादले. मात्र, इस्रायल हा एकमेव देश होता ज्याने भारताच्या या चाचणीचे समर्थन केले.
  
   *संयुक्त राष्ट्र: संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेने ६ जून १९९८ रोजी ठराव ११७२ द्वारे भारताच्या चाचणीची निंदा केली.

या निर्बंधांमुळे भारताला आर्थिक आणि राजनैतिक अडचणींचा सामना करावा लागला, पण भारताने आपली अणुनीती कायम ठेवली. पुढे २००८ मध्ये भारत-अमेरिका अणुकरार आणि परमाणु पुरवठादार गटातून (NSG) मिळालेल्या सवलतीमुळे भारताची ही भूमिका योग्य ठरली.

भारतावरील परिणाम: अभिमान आणि आव्हाने

पोखरण-२ चाचणीने भारतीय जनतेत अभिमानाची लाट उसळली. भारताने परमाणु अप्रसार संधि (NPT) न स्वीकारता अणुशक्ती संपन्न देश म्हणून आपले स्थान निर्माण केले. ११ मे हा दिवस ‘राष्ट्रीय प्रौद्योगिकी दिवस’ म्हणून साजरा केला जाऊ लागला, जो भारताच्या वैज्ञानिक आणि तांत्रिक प्रगतीचे प्रतीक आहे.

मात्र, या यशासोबतच भारताला अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागला. आर्थिक आणि लष्करी निर्बंधांमुळे भारताला काही काळ आंतरराष्ट्रीय स्तरावर बहिष्कार सहन करावा लागला. तरीही, भारताने आपली अणुनीती आणि स्वावलंबनाची भूमिका कायम ठेवली, आणि आज भारत जागतिक अणुशक्तीच्या व्यासपीठावर एक महत्त्वाचा खेळाडू आहे.

वैज्ञानिक आणि नेतृत्वाची भूमिका

   *डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम: ‘मिसाइल मॅन’ म्हणून ओळखले जाणारे डॉ. कलाम यांनी या मिशनचे वैज्ञानिक नेतृत्व केले. त्यांच्या रणनीती आणि गुप्ततेच्या योजनेमुळे हे मिशन यशस्वी झाले.

   *अटल बिहारी वाजपेयी: वाजपेयी यांचे धाडसी आणि दूरदृष्टीपूर्ण नेतृत्व या चाचणीच्या यशामागील प्रमुख कारण होते. त्यांनी “जय जवान, जय किसान, जय विज्ञान” हा नारा देत भारताच्या सामर्थ्याचा गौरव केला.

   *डॉ. आर. चिदंबरम आणि इतर वैज्ञानिक: भाभा अणुसंशोधन केंद्रातील वैज्ञानिकांनी तंत्रज्ञान आणि नियोजनात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

आज २७ वर्षांनंतर...

पोखरण-२ च्या २७व्या वर्धापनदिनी, ही चाचणी भारताच्या वैज्ञानिक आणि सामरिक प्रगतीचा एक मैलाचा दगड आहे. या चाचणीने भारताला केवळ अणुशक्ती संपन्न राष्ट्र बनवले नाही, तर जागतिक राजकारणात भारताला एक महत्त्वाचे स्थान मिळवून दिले. आज भारत ITER, LIGO यांसारख्या आंतरराष्ट्रीय मेगा-विज्ञान प्रकल्पांमध्ये सहभागी आहे, आणि त्याचे अणु तंत्रज्ञान जागतिक स्तरावर मान्यता प्राप्त आहे.

पोखरण-२ ही केवळ एक चाचणी नव्हती, तर भारताच्या आत्मविश्वासाची, स्वावलंबनाची आणि वैज्ञानिक कौशल्याची गाथा आहे. या ऐतिहासिक घटनेने प्रत्येक भारतीयाला अभिमानाने उभे केले आणि भारताच्या सामरिक भविष्याला नवी दिशा दिली.

संदर्भ:
www.bbc.comwww.tv9marathi.com
hi.wikipedia.org
www.drishtiias.com
www.jagran.com
www.orfonline.org
X वरील पोस्ट्स

- रवींद्र खानंदे